W 1692 roku ostatni prawosławny biskup  Innocenty Winnicki pod przymusem przyjmuje unię, opuszcza Sanok i już jako biskup unicki przeprowadza się do Przemyśla. Jednak niektóre parafie (w tym parafia w Bartnem) wciąż trwają w wierze Prawosławnej i nie podporządkowują się biskupowi unickiemu.

Po latach bezowocnego oporu  ze wsi Bartne w 1746 r. wyjechało pięć rodzin na prawobrzeżną – wolną już po powstaniach Chmielnickiego Ukrainę. Za słowami Stefana Dziamby, wieloletniego diaka cerkwi w Bartnem, w cerkiewnym Triodionie Postnym znajdował się zapis „ ….. prześladowani za wiarę Stefan Szkurat ojciec kompozytora Dymitra  Bortniańskiego, Michał Szkurat, Eliasz Szkurat, Bazyli Paszko i … Sobin”. Niestety Triod ów zaginął po 1947r. Przy okazji warto wspomnieć samego Dymitra Bortniańskiego.

Pradziad kompozytora był sołtysem królewskiej wsi, opartej na prawie wołoskim, był również ławnikiem w sądzie, co pozwoliło kształcić dzieci. Jego dziad zajmował się handlem i dorobił się niewielkiego majątku.  Do tego fachu przyuczał również swego syna Stefana, którego posyłał w sprawach handlowych i za granicę, również na Ukrainę. Los przywiódł Stefana do miasta Głuchów, w którym kupił dom i osiadł do śmierci. Tam też ożenił się w 1749 roku. Z małżeństwa tego w 1751 roku urodził się syn Dymitr. Wyrastał on w mieście Głuchowie centrum kozactwa zaporoskiego, gdzie przesiąkł ideami wolnościowymi i demokratycznymi. W mieście tym za sprawą hetmana Daniela Apostoła powstała w 1738r. pierwsza w imperium rosyjskim szkoła muzyczna, do której uczęszczał młody Dymitr. Odznaczał się on pięknym czystym głosem (sopranem)  i wyjątkowym słuchem muzycznym.

W 1758r. siedmioletni Dymitr z rozkazu hetmana Rozumowskiego wyjeżdża do szkoły muzycznej w Petersburgu, gdzie na tyle się wyróżniał, iż sama cesarzowa Elżbieta poleciła dyrektorowi kapeli zająć się jego muzycznym kształceniem. Matka na pożegnanie powiedziała mu: „Wiedz, że  piękny głos pozwala wybaczać człowiekowi wszystko” – więcej Dymitr już nie zobaczył swoich rodziców.

Nadwornym chórem kierował wtedy Marek Piwtoradzki, który sam pochodził ze szkoły w Głuchowie. W Petersburgu służył już jego przyrodni brat i brat matki Dymitra – Jan Tołstoj. W szkole uczono oprócz śpiewu, języków obcych i gry na instrumentach. Obowiązkowo uczniowie uczestniczyli w długich nabożeństwach. Podczas Paschalnej Służby Dymitr stał na prawym klirosie i śpiewał solowe wersy, a jego  głos  był tak piękny, że oczarował samą Cesarzową. Podczas nabożeństwa  siedmioletni wówczas Dymitr  zasnął i nie odśpiewał solowej partii, co zakłóciło porządek służby. Cesarzowa poleciła przenieść śpiącego chłopca do Jej pokoi. Na polecenie Cesarzowej  dalszą naukę Dymitr pobiera w elitarnej części szkoły, tzw. „Szlacheckim Korpusie”. W 1759 roku Dymitr występował już w Nadwornej Operze. Z roku na rok jego talent coraz bardziej się rozwijał. W wieku 12 lat był już uznanym solistą, odtwórcą głównej roli cara Admeta w operze „Alcesta”. W 1763 roku przybywa do Petersburga z Wenecji Baltazar Galuppi i od razu podczas pierwszego koncertu zwraca uwagę na młodego Dymitra, który staje się jego ulubionym uczniem. W pewnym momencie sławny Galuppi zdaje sobie sprawę, że włoska muzyka i jego szkoła nie uderzają dobrze w rosyjską nutę i pomaga tworzyć młodym muzykom-Berezowskiemu i Bortniańskiemu- ich utwory. Gdy skończył się jego kontrakt sam Galuppi poprosił cesarzową, aby wysłała z nim na naukę do Wenecji młodego Dymitra Bortniańskiego i Maksyma Berezowskiego. W 1768 roku opuszczają Petersburg. We Włoszech Bortniański zajmuje się kontrapunktem, gra na klawesynie i organach odwiedza weneckie teatry i opery. Lubił zachodzić do katedry św. Marka, aby posłuchać śpiewaków na mszach. Od czasu do czasu wędruje po całych Włoszech, odwiedza Rzym i jakiś czas śpiewa w papieskim chórze. W 1776 roku w operze San Benedetto na rozpoczęcie karnawału odbyła się premiera opery Dymitra oparta na antycznej historii pt.: „Kreont”. Rok później wystawiane są jego dalsze dwie opery „Alkid” i „Kwinta Fabia”- również na antyczny temat. W 1779 roku Dymitr otrzymuje list z Petersburga z prośbą o powrót do domu. Na dworze Katarzyny II Bortniańskiego przyjęto triumfalnie jak jednego z największych muzyków rosyjskich. Wszystkie główne stanowiska zajmowali wówczas Włosi, dlatego pomimo niezwykle ciepłego przyjęcia, Dymitr otrzymuje jedynie niewielką posadę nadwornego kompozytora. Oddany pracy, kieruje szkolnym chórem i naucza śpiewu, a w międzyczasie tworzy – własne chóralne utwory, romanse i pieśni, które staną się w przyszłości ariami jego oper. Pisze także cerkiewne utwory, między innymi – pieśń Cherubinów. Jego utwory śpiewane są przez różne petersburskie chóry, jednak Dymitr ledwo wiąże koniec z końcem. Pracuje w małym „Szpitalnym teatrze’ i tak mijają lata. W 1783 roku cesarzowa wydaje dekret o operach, w którym wyznacza pensje dla trup, ale zobowiązuje kompozytorów do tworzenia czterech utworów w roku i nawiązania do rodzimych – rosyjskich tradycji, to otwiera drzwi dla Dymitra w świecie dotąd opanowanym przez Włochów. Dzięki wsparciu Wielkiej Księżnej Marii Teodorowej i możliwości komponowania dla potrzeb jej dworu utworów instrumentalnych oraz sonat, Dymitr otrzymuje posadę asesora z pensją równą majorowi. Sonaty z albumu Bortniańskiego charakteryzują się melodyjnością ujmującą serce, szczególnie w tych miejscach, gdzie typową „włoskość”  zastępują narodowe melodie rosyjskie czy ukraińskie. Na zamówienie  Wielkiej Księżnej  pisze kompozytor w 1786r. operę komediową pt.: „Święto seniora” a później następną „ Sokół”, którą wystawia wiele teatrów tego czasu. Ten tercet „francuskich” oper kończy opera ”Syn – konkurent” , która przyniosła Bortniańskiemu triumf, ale była niestety już ostatnią jego operą. W 1793 roku Dymitr wydaje na styl francuski zbiór romansów i pieśni, który otwiera mu drzwi salonów. Wojna hamuje rozwój muzyki, jednak także wtedy najpopularniejszą pieśnią tego okresu staje się napisany przez Bortniańskiego marsz „Gatczyński”. Chociaż Dymitr otrzymał od Wielkiej Księżnej kawałek ziemi, to obowiązki na małym dworze uniemożliwiają mu pisanie. Brakuje pieniędzy na utrzymanie domu, a mija już dwadzieścia lat od jego powrotu z Włoch. Dymitr wciąż zajmuje jedne z najmniejszych stanowisk dla muzyków. W 1796 roku umiera cesarzowa Katarzyna i przyjaciele Wielkiego Księcia – obecnie cara Pawła I otrzymują intratne posady. W tym czasie wakuje stanowisko dyrektora nadwornego chóru, a wielkimi krokami zbliża się koronacja, którą car zamierza olśnić świat. Na stanowisko to opłacane na równi z pułkownikiem w armii, imperator wyznacza Dymitra Bortniańskiego. On zaś wraca do chóru jak do rodziny i kieruje nim jak ojciec. W 1797 roku awansuje na stanowisko radcy krajowego co równe jest stanowisku generała. Poza pracą administracyjną Bortniański pisze jeden za drugim swoje koncerty. W swoją muzykę wkłada tradycyjne rosyjskie i ukraińskie melodie, trzymając się dawnych zwyczajów powtarzania głosek doprowadzając to do perfekcji. Bortniański szukał i znalazł syntezę chóralnych form europejskiej i rosyjskiej muzyki. Przez trzydzieści lat napisał ponad pięćdziesiąt koncertów. Dzielił chór na 5, 6 a nawet 9 głosów, wprowadzał nowości takie jak: przyspieszenie i zwolnienie, dynamikę i artykulację. Zawsze sam dyryguje chórem, jest nauczycielem i pedagogiem, ciągle zmienia i ulepsza repertuar. Jako jeden z pierwszych w Rosji pisze kantaty. Podczas wojny Ojczyźnianej, Bortniański  komponuje: „Pieśń szeregowców”, która staje się hymnem narodowym tego okresu. 27 września 1825 roku przy śpiewie swojej kapeli, Bortniański odchodzi z tego świata i zostaje pochowany obok cerkwi św. Jana Teologa.[1] Wieś Bartne i parafia są z niego niezwykle dumne.

Według ustnej wiejskiej tradycji mówiło się zawsze, że „Syn Bortniańskich w Rosji wyszedł na ludzi”. Pamięć o nim na tyle była żywa, iż w 2009 roku społeczność ufundowała wielkiemu Łemkowi pomnik, który stanął przy prawosławnej parafialnej  świątyni w Bartnem.

Fot.: Odsłonięcie pomnika Dymitra Bortniańskiego w Bartnem

Najmniej opisywanym a niezwykle istotnym czynnikiem rozwoju łemkowskiego Prawosławia, w tym szczególnie bartniańskiego, jest okres pozostawania parafii w składzie cerkwi unickiej. Choć nie było fizycznych i prawnych możliwości bezpośrednich związków parafii z Cerkwią Prawosławną, to jednak w świadomości wiernych i większości łemkowskiego duchowieństwa cerkiew działała w podziemiu, stąd i mało na ten temat pisanych przekazów. W dedykacjach fundacyjnych ksiąg cerkiewnych nierzadko znajdujemy w tym czasie zapis, że „osoba daruje księgę do cerkwi prawosławnej” w określonej wsi, choć zdawała sobie sprawę, iż cerkiew zewnętrznie jest katolicka. Również duchowieństwo przez  150 lat starało się utrzymać tą świadomość wśród wiernych. Za przykład niech posłużą słowa zapisane w dwumiesięczniku ORIENS wydawanym przez oo. Jezuitów poświęconym sprawom religijnym wschodu, gdzie wprost wzywa się do ewangelizacji Prawosławia, a cerkiew unicką nazywa się okresem przejściowym przed całkowitą latynizacją – „Co do Łemkowszczyzny, to agitacja za Prawosławiem była tu prowadzona jeszcze przed wojną światową. Przyjeżdżali tu emisariusze z Żytomierza i Poczajowa; zawitał raz aż sam patriarcha prawosławny z Antiochii. Pisało się o tej agitacji w Przeglądzie Powszechnym za rok 1912, w pracy ks. J. Urbana: „Wobec propagandy schizmy w Galicji”. W tym to, najbardziej na zachód wysuniętym, krańcu osiedli ruskich, najsilniej propagowaną była idea narodowej jedności Rusinów i Rosjan (tak zw. Moskalofilstwo); tutaj największy opór stawiano idei odrębności ukraińskiej. Do zespołu zaś cech, składających się na człowieka prawdziwie ruskiego, agitacja włączała Prawosławie, podczas gdy jedność z Rzymem podawano jako zdradę ukraińską, albo nawet – o zgrozo! – jako „polską wiarę”. Duchowieństwo unickie w tych właśnie okolicach, należące do kilku księżych rodów, samo przejęte ideami moskalofilskimi, zaniedbywało pracy nad uświadomieniem katolickiem swoich owieczek, ograniczając się do liturgicznego konserwatyzmu. Kiedy ogromna większość społeczeństwa i kleru ruskiego w Galicji poszła po linii ideologii ukraińskiej i na Łemkowszczyznę poczęto przysyłać księży ukraińskich, posłużyło to za pretekst do szerzenia prawosławia, jako ostoi prawdziwej ruskości. W ostatnich czasach takim pretekstem jest ratowanie charakteru dawnego obrządku, rzekomo zagrożonego przez wpływy łacińskie i polskie a zwłaszcza przez popieranie celibatu kapłanów. Do szerzenia się Prawosławia przyczynia się poniekąd także wspomnienie przeżytych podczas wojny przez obóz moskalofilski prześladowań ze strony wojskowości austriackiej, zwłaszcza zabicie prawosławnego misjonarza na Łemkach i Łemka z pochodzenia, Sandowicza, na którego grób, jak na grób męczennika, odbywane są procesje”[2]. W związku z tym, że  nawet wrogowie Prawosławia podkreślają to stanowisko duchowieństwa unickiego, to  w niniejszym opracowaniu należy  je rozwinąć, w oparciu o wieś Bartne.

Udało się zebrać następujące dane o unickich proboszczach Bartnego.

Dwóch najstarszych znanych z imienia bartniańskich proboszczów to (ojciec i syn) pochodzący z rodziny Borysewiczów. O ojcu, który się nazywał Bazyli nie wiemy nic. 4 sierpnia 1788r. umarła w domu numer 29 Anastazja Borysewicz, zapisana w księdze zmarłych jako wdowa po kapłanie. Miała ona 86 lat, tak więc urodziła się w 1702 roku. Wydaje się, ze jej synem był Piotr Borysewicz, który prowadził bartniańską parafię do 6 maja1792 roku, kiedy to przedwcześnie umiera w wieku 46 lat. Bardzo możliwym jest, że Borysewicze pochodzili z Bartnego i wywodzili swój ród od rodziny, która założyła wieś. Austriacka metryka z 1787/1788 roku wykazuje na Łemkowszczyźnie tylko jedną rodzinę Borysewiczów, która posiadała ziemię, właśnie tą kapłańską z Bartnego[3]. Zgodnie z inną, powtarzaną w Barnem historią, pierwszy Borysewicz przyjechał do wsi ze Lwowa, gdzie miał być profesorem szlacheckiego pochodzenia, ale z jakiegoś powodu musiał stamtąd uciekać. To mogło mieć miejsce przed czasami ojca Bazylego, może jeszcze w XVII w.? Borysewicze mieszkali w Bartnem aż do czasu wysiedlenia w połowie XX w., kiedy wyjechali na Ukrainę, ale po ojcu Piotrze żaden z nich nie został duchownym w Grekokatolickiej Przemyskiej Cerkwi.

Parafię w Bartnem w latach 1796-1828 objął ksiądz Tomasz Polański[4]. Od 1792 roku proboszcz w filialnej cerkwi w Przegoninie. Urodził się w 1778r., ożenił z Katarzyną Petrikiwską, zmarł w Bartnem 1834 roku.

„W roku 1794 w parafii Bartne, w filialnej cerkwi w Przegoninie, obecnie Bodaki, w rodzinie Tomasza, urodził się Tomasz Polański, biskup przemyski, mecenas kultury. W 1796r. rodzina Polańskich przenosi się do Bartnego, a Przegonina staje się filią parafii w Bartnem. Po skończeniu studiów, w 1819 roku przyjął kapłaństwo. Jako doktor teologii zarządzał liceum filozoficznym w Przemyślu, przygotowującym młodzież do studiów. W 1859 roku przyjął sakrę biskupią. Był wielkim mecenasem swoich ziomków. W pierwszym okresie jego rządów Łemkowie stanowili połowę alumnów w przemyskim seminarium. Był również oddanym zwolennikiem starych tradycji. Czas jego rządów, chociaż niedługich, bo zaledwie 10 letnich, odznaczył się wielkimi zmianami, odnową ducha, wracaniem do źródeł, zmaganiem z postępującą od dawna latynizacją obrządku wschodniego i polonizacją w kwestii językowej”[5]. „Żeby sobie lepiej przedstawić obraz tamtych czasów, warto obszernie zacytować fragmenty wspomnień dawniejszego przemyskiego seminarzysty Anatola Wachnianina. Pisze on: Nauczywszy się, jak powinna być odprawiana Służba Boża, ja  z Mochnackim zauważyliśmy w końcu to, że w czasie Służby Bożej, jaką odprawiał obecny biskup Toma Poljanskij, my nie tylko nie dzwoniliśmy (dzwonkami do klęczenia[6]) ale zamykaliśmy nawet królewskie wrota i zasuwaliśmy czerwoną zawisę na tych wrotach.”[7]. Władyka pozostawił po sobie uczniów, którzy już po jego śmierci na całej Łemkowszczyźnie walczyli przeciwko wszelkim nowościom, jakie z góry do służb cerkiewnych wprowadzano, np.: klęczenie przy przyjęciu Świętych Darów, wprowadzanie suplikacji do cerkiewnych służb, organy, majowe służby, rozszerzanie kultu kanonizowanego w 1867 roku Jozafata Kuncewicza[8].

Fot.: Pomnik biskupa Tomasza Polańskiego na cmentarzu głównym w Przemyślu

Przy omawianiu postaci  Tomasza Polańskiego warto wspomnieć  Józefa Sembratowicza jego pomocnika i następcę (1821-1900) urodzonego w Krynicy. W 1845r. przyjął kapłaństwo, 1865 sakrę biskupią, a w 1870 r. powołano go na metropolitę halickiego. Po 12 latach zmuszono do abdykacji (był to pierwszy przypadek na metropolii halickiej), a przyczyną było jego „niezdecydowane” stanowisko wobec powrotu ludności Galicji do prawosławia. Zmarł na wygnaniu w Rzymie, do śmierci odwiedzany przez delegacje wdzięcznych mu za postawę Rusinów; po śmierci jego prochy Łemkowie chcieli sprowadzić do Krynicy[9].

Niektórzy biografowie podają, że w Bartnem urodził się biskup, uczony i działacz Julian Pelesz. Tak naprawdę urodził się w Smerekowcu, ale jako niemowlę z ojcem przeniósł się do Bartnego, gdzie ojciec dożywotnio został diakiem i nauczycielem, którego w jednej z powieści opisał o. Włodzimierz Chylak. Władyka uczył się w Jaśle, Preszowie, Przemyślu, teologię ukończył w seminarium św. Barbary w Wiedniu, studiował też na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie otrzymał tytuł doktora teologii. Był nauczycielem domowym księcia Rudolfa, następcy austriackiego tronu, rektorem seminarium „Barbareum”, prefektem przemyskiego i lwowskiego seminariów. W 1885r. powołano go na biskupa stanisławieckiego, od 1891r. do śmierci rządził diecezją przemyską. Wsławił się jako obrońca obrządku wschodniego na prowincjonalnym synodzie we Lwowie (1891). Pozostawił po sobie poważny dorobek naukowy[10].

Od 1 czerwca 1830 roku obowiązki proboszcza w Bartnem objął ksiądz Teodor Dubiński. Urodził się w 1786 roku, sądząc po nazwisku, raczej poza obszarem Łemkowszczyzny. W1811 roku wziął ślub z Anną, córką Łukasza Ferencewicza, proboszcza w Wojkowej w dekanacie muszyńskim. W tym samym roku został wyświęcony przez pierwszego, unickiego metropolitę halickiego, arcybiskupa Antoniego Angełłowicza. Pierwszą, znaną parafią Dubińskiego były Doliny koło Szymbarku w dekanacie bieckiem. Być może w czasie jego probostwa, w 1821 roku, wzniesiono lub znacznie przebudowano tamtejszą cerkiew. Pozyskane wówczas doświadczenie mógł wykorzystać przy budowie cerkwi w Bartnem, którą wzniesiono lub podobnie jak w Dolinach, gruntownie przebudowano, właśnie w czasie jego probostwa – przed 1842 rokiem. Ksiądz Teodor Dubinski zmarł w Bartnem, 19 lutego 1844 roku, w wieku 58 lat.

Po śmierci księdza Dubińskiego do Bartnego skierowano księdza Sofroniusza Polańskiego, który objął parafię 5 marca 1844 roku. Nie ulega wątpliwości, że powiązany był on z omówionym już księżowskim rodem Polańskich, jednak trudno na dzień dzisiejszy ustalić łączący ich stopień pokrewieństwa. Sofron Polański urodził się w 1819 roku. Zaraz po przyjęciu święceń kapłańskich w 1844 roku skierowany został na wakatującą parafię w Bartnem, którą administrował do końca roku. Następnie w latach 1844-1848 był wikarym w Krynicy, a później, w latach 1848-1850 administratorem kapelanii w Bednarce. W 1850 roku otrzymał probostwo w Czarnem w dekanacie dukielskim, w czasie którego, w latach1879-1884 pełnił obowiązki dziekana dukielskiego. W 1884 roku przeniesiony został do Tylicza w dekanacie muszyńskim. Owdowiał w 1897 roku. Zmarł w Tyliczu 27 grudnia 1907 roku w wieku 86 lat.

12 grudnia 1844 roku parafię w Bartnem objął ksiądz Aleksander Kopystiański. Niezmiernie trudno ustalić jego genealogię, gdyż pochodził z ogromnego rodu Kopystiańskich. Prawdopodobnie wywodzili się oni z Kopystyna pod Płoskirowem, a z czasem osiedlili się w Kopyśnie koło Rybotycz w ziemi  przemyskiej. Poszczególne gałęzie legitymowały się herbami Sas lub Leliwa. W XIX wieku wśród  unickiego kleru figuruje 23 duchownych o nazwisku Kopystiański, z których zdecydowana większość obsadzała parafie na obszarze Łemkowszczyzny.

Aleksander Kopystiański urodził się w Brunarach w 1815 roku w rodzinie księżowskiej, gdzie jego ojciec, Jozafat Kopystiański (1787-1852) przez prawie 40 lat był proboszczem. Jego matka, Maria Czyrniańska pochodziła również z rodziny o tradycjach księżowskich, była córką Jana Czyrniańskiego, proboszcza w Czyrnej. Przed święceniami w 1839 roku, które przyjął z rąk biskupa przemyskiego Jana Śnihurskiego, poślubił Aleksandrę, córkę Atanazego Obuszkiewicza-proboszcza w Bereście i Eudokii Śnietnickiej, córki Macieja Śnietnickiego, proboszcza w Myscowej w dekanacie dukielskim. Ich pierwsze dziecko syn Antoni, urodził się w Bartnem na początku 1845 roku, a córka Amelia dwa lata później. 9 marca 1849 roku urodził się drugi syn-Klemens, który po święceniach w 1872 roku objął po swym zmarłym ojcu parafię w Izbach, a następnie był proboszczem w Klimkówce (1874-1877), Leszczynach (1877-1883) i Regietowie (1883-1918). W latach 1901-1918 pełnił funkcję dziekana bieckiego. Zmarł 26 października 1918 roku i pochowany został na cmentarzu w Regietowie.  Aleksander Kopystiański został przeniesiony do Izb w dekanacie muszyńskim 17 marca 1870 roku, gdzie zmarł dwa lata później, 16 maja 1872 roku[11].

W latach 1870-1892 proboszczem Bartnego był ksiądz Włodzimierz Chylak. „Pisarz, publicysta,  najwybitniejszy łemkowski prozaik. Urodził się w Wierchomli Wielkiej. Uczył się w gimnazjach w Nowym Sączu i w Preszowie, teologię ukończył w Przemyślu. Przez 22 lata był proboszczem w Bartnem, napisał tu większość swoich utworów, opartych na rodzimej łemkowskiej historii i kulturze. Chociaż całe swoje twórcze życie zeszło mu pośród panującego wówczas rusofilstwa, bodaj w dialogach wprowadzał żywy język ludu. Swój związek z nim podkreślał również pseudonimami: Łemko, Łemko-Semko, W. Nelach. Pisał powieści, opowiadania, wspomnienia, szkice etnograficzne, humoreski. Utwory ks. Chylaka tłumaczono na języki rosyjski i ukraiński[12]. Większość utworów napisał po rosyjsku.

„W pierwszym roku po studiach ks. W. Chylak przejawiał niebyle jaki talent literacki. Pierwszy utwór „Z krańców zachodniej Rusi’’ został opublikowanym 1869 roku w „Słowie”. W nim wiernie wyznaczył Łemkowszczyznę jako najbardziej na zachód położoną część Kijowskiej Rusi. Na literacką arenę wszedł swoją pierwszą powieścią – „Polski patriota” (Słowo, 1872). W powieści poruszył bolesny temat polsko-ukraińskich stosunków na Łemkowszczyźnie. Druga powieść „ Szubieniczne wzgórze” została napisana w tym samym czasie i wydrukowana w „Słowie” w latach 1877 i 1878. Można ją bez namysłu nazwać,  jednym z najpiękniejszych literackich utworów pisarza – Łemka. Powieść ma wielką historyczną wartość, jak dokument epoki. Szczególna jej wartość leży w tym, że autor potrafił prawdziwie zobrazować narodowe dzieje. (…) O nadzwyczajnej pracowitości pisarza świadczy fakt, że już w 1882r. we Lwowie wyszły z druku trzy tomy jego utworów, a 1887 roku – czwarty tom. Pierwszy tom to – powieść „Szubieniczne wzgórze”, drugi – powieści: „Ruska dola”, „Ostatni z  rodu”, „Źle na świecie”; trzeci – powieści: „Polski patriota”, „Śmierć i żona od Boga przeznaczona”, „Powieść na czasie”, „Małżeństwo i cztery fakultety”, „Wielki zdrajca”; czwarty – „Błogosławionej pamięci..”, „Ryby”, „Róg pocztowy” , „Klara Myslicz”, „Naprzeciw starości”, „kawałek ludzkiego życia”. Oto wielka karta pisarza Łemka. Jeszcze większym będzie nasze zauroczenie, jeśli zdamy sobie sprawę, że ks. Chylak posiadał ośmioro dzieci i był słabego zdrowia (zmarł w wieku 50 lat). Również życie jego było niezwykle trudne, prawie całe przeżył na parafii w bardzo biednej górskiej wsi Bartne”[13].

„Wspomnijmy także, że był kuzynem społecznego i politycznego działacza ojca Gabriela Hnatyszaka (1850-1916) i wujkiem dr. Oresta Hnatyszaka (1877-1942), przedstawiciela Lemko-Sojuza. (…) Był też wujkiem kapłana Jana Chryzostoma Durkota  (1870-1931), a innym jego kuzynem był kapłan Dymitr Chylak, długoletni proboszcz w Izbach , łemkowski religijny i polityczny działacz”[14]. Za czasów ojca Chylaka, 29 czerwca 1864 roku wizytował Bartne, biskup Toma Polanskyj, który jako pierwszy wpisał się do bartniańskiej księgi narodzonych cyrylicą po rusku. Natomiast ojciec Chylak był pierwszym kapłanem w Bartnem, który zaczął od czasu do czasu robić wpisy cyrylicą w księgach metrykalnych, odchodząc od łacińskiego języka, początkowo żeby się choć podpisać cyrylicą”[15]. Również za ojca Włodzimierza zakupiono pierwszą pieczęć parafialną zapisaną cyrylicą.

Zgodnie z kroniką (na zdjęciu) prowadzoną przez Mikołaja Horbala –  sołtysa wsi Bartne, który prowadził również stację meteorologiczną w dniu 22 lipca 1934 roku zmarł długoletni proboszcz parafii bartniańskiej ojciec Włodzimierz Kałużniacki. Nabożeństwo żałobne zostało odprawione w cerkwi grecko-katolickiej, a pogrzeb odbył się w dniu 26 lipca 1934 roku. Swoją posługę kapłańską ojciec rozpoczął w  1887 roku i przeżył we wsi 49 lat. Był znany ze swego wykształcenia i propagowania dążenia do wiedzy wśród naszego ludu. Silnie trzymał się starych ruskich tradycji (prawosławnych). Słynna była jego biblioteka, zniszczona  niestety przez następcę. Choć pochodził z bojkowszczyzny całkowicie oddał się łemkowskiej ziemi. W latach dwudziestych silnie przeciwstawiał się ukrainizacji cerkwi grekokatolickiej za co został odwołany z funkcji proboszcza. Odmówił przeniesienia i pozostał we wsi aż do dnia swojej śmierci. Ostatnie lata swego życia spędził w samotności, mieszkając w skromnym domu pod opieką mieszkańców wsi. Został pochowany na miejscowym cmentarzu.  Po powrocie z wysiedlenia, w roku 1976 mieszkańcy (wspólnie prawosławni i grekokatolicy) ufundowali mu nagrobek z pamiątkową tablicą. Niestety uległ on zniszczeniu. W 2008 roku z inicjatywy Parafii Prawosławnej p.w. Św. św. Kosmy i Damiana w Bartnem, przy wsparciu Zarządu Zjednoczenia Łemków postawiono nowy nagrobek z dawną tablicą. Nagrobek ten był i jest symbolem pojednania Łemków –  prawosławnych i grekokatolickich mieszkańców wsi, którzy, wyjątkowo, tu żyją zgodnie.

  Fot.: Pomnik ks. Włodzimierza Kałużniackiego

Fot.: Kronika Mikołaja Horbala

Z parafii bartniańskiej pochodził również proboszcz Polan  – więzień Talerhoffu ksiądz Mikołaj Felenczak ( na zdjęciu w środku, z radą parafialną polańskiej parafii) .

Zobaczmy co na temat czasów z przed I Wojny Światowej pisze przeciwnik Prawosławia. Z jego słów wynika, że umysł jego obraca się wyłącznie wokół spraw politycznych, nie biorąc pod uwagę sprawy Bożej. „Jesienią 1911roku – grunt pod rozwój Prawosławia rosyjskiego w Galicji był już przygotowany. Z Rosji przybyli pierwsi księża prawosławni, pochodzący z Galicji synowie grekokatolików, sami do niedawna grekokatolicy, jako młodzi chłopcy wciągnięci w rosyjski neoslawizm. Byli wśród nich ks. Julian Iłeczko skierowany do powiatu sokalskiego, ks. Cymbała do złoczowskiego, ks. Ihnatij Hudyma, który otoczył opieką duszpasterską prawosławnych w Załuczu nad Czeremoszem, i ks. Maksym Sandowicz, powracający na rodzinną Łemkowszczyznę. Przyjazd Sandowicza do Grabu (2 XII 1911roku) umocnił tam pozycję moskalofilów. Swym pobożnym stylem życia (długimi modlitwami) zjednał sobie wielu parafian, którzy lgnęli raczej do człowieka niż do nowej instytucji cerkiewnej. Według relacji współczesnych, Sandowicz był człowiekiem głęboko wierzącym i pokornym. Swój autorytet budował poprzez darmowe rozdawanie wiernym książek, broszur i obrazków o tematyce religijnej, przedstawiających cerkwie i klasztory rosyjskie. Składki z nabożeństw przekazywał biednym, jednocześnie oczekując od nich przysięgi, że nie powrócą do Kościoła grekokatolickiego.

W grudniu 1911 roku do starostwa jasielskiego wpłynęło ponad 200 podań o zmianę wyznania, podpisanych przez mieszkańców Grabu i Wyszowatki. Formularze podań wydrukowane zostały przez Instytut Stauropigijski i rozprowadzone przez „Mężów zaufania”. Akcje zbierania podpisów na podaniach zostały starannie przygotowane. Zdarzało się, że niektórzy chłopi odmawiali podpisów i byli zachęcani do konwersji pieniędzmi lub zastraszani groźbą użycia przemocy. Niektórych publicznie szykanowano, prowokując wobec nich wybryki chuligańskie.(…) Na przełomie 1911 i 1912 roku zmianę wyznania na prawosławne zgłosiła większość mieszkańców wsi Czarne, Długie, Lipna, Nieznajowa i Radocyna w powiecie gorlickim. Także w innych miejscowościach pojawiły się grupy wyznawców prawosławia rosyjskiego.

Zaniepokojone wzrostem znaczenia nowokursnykiw władze krajowe przystąpiły do przeciwdziałania, co było o tyle łatwe, że prawosławie rosyjskie nie posiadało osobowości prawnej  w Austrio-Węgrach. (…) W kwietniu 1912 roku pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Rosji aresztowano Sandowycza, a w kilka dni później jego następcę  Iwana Sołowija. Zareagował także grekokatolicki ordynariat przemyski, podejmując dochodzenia dyscyplinarne przeciwko podwładnym proboszczom, stronnikom orientacji prorosyjskiej. (…) Cerkiew rosyjską ratowali wówczas niektórzy księża grekokatoliccy. Szczególną aktywnością wykazał ks. Mychajło Jurczakewycz z Czarnego. Przebrany w strój łemkowski wielokrotnie wędrował po okolicy, udzielając potajemnie posług duszpasterskich. Sytuacja ta tworzyła klimat Cerkwi prześladowanej i sprzyjała zacieśnianiu więzów wśród neofitów” [16].

Podsumowując rozdział trzeba stwierdzić, że przez sto kilkadziesiąt lat unii z Rzymem mieszkańcy Bartnego zachowywali prawosławną wiarę, w czym byli utwierdzani i prowadzeni przez duchownych cerkwi grekokatolickiej. Jak zauważył w/w autor brak było jednak podstaw prawnych do istnienia Cerkwi Prawosławnej w państwie austriackim.

[1]Cyt za Іванов В. Ф. “Дмитро Бортнянський”. Київ, “Музична Україна”,1980. ;Музыкальный энциклопедический словарь”. Москва, “Советская  энциклопедия”, 1990.  – tłumaczenie własne

[2]Cyt.za ORIENS Dwumiesięcznik poświęcony sprawom religijnym wschodu. Wydawany przez misje wschodnią oo. Jezuitów w Polsce Kraków 1 lutego 1933r. s32 artykuł: „Prawosławie w Małopolsce”

[3]Wywiad z  Bogdanem Horbalem pracownikiem Publicznej Biblioteki Naukowej w Nowym Jorku, który pochodzi z Bartnego.

[4]Cyt.za Bogdanem Horbalem  Dmytro Blazejowskyj „ Historikal šematism of the eparvhy of Peremyśl”

[5] Cyt.za Piotr Trochanowski „Panteon Zielonej Łemkowyny”, Gorlice 2008, s.36 , tłumaczenie własne

[6] Przypisek autora

[7] Cyt.za Piotr Trochanowski „Panteon Zielonej Łemkowyny”, Gorlice 2008, s.37, tłumaczeni własne

[8] j.w.

[9]Cyt.za  Piotr Trochanowski „Panteon Zielonej Łemkowyny”, Gorlice 2008, s. 44

[10]Tamże s. 52

[11] Badania w archiwum Diecezji Przemyskiej w ramach projektu-„Kolorowa cerkiew.”

[12] Cyt.za Piotr Trochanowski „Panteon Zielonej Łemkowyny”, Gorlice 2008, s. 50

[13] Cyt.za Іван Красовський  http://uk.wikipedia.org/wiki/ Хиляк_Володимир.

[14]Cyt.za Bogdan Horbal „Kapłan Włodzimierz Chylak (bortniański okres pisarza) Лемківскій Річник 2013 Legnica-Krynica 2013 – tłumaczenie własne

[15] tamże

[16] Cyt.za Jarosław Moklak „”Łemkowszczyzna w Drugiej Rzeczypospolitej” s. 30

Znaczący wpływ na powrót Łemków do Prawosławia miały dwa wydarzenia I Wojny Światowej. „Już w 1913 roku namiestnik Galicji Michał Borżyński tajnym pismem do starostów i policji w powiatach galickich i łemkowskich nakazał sporządzić imienne listy rusofilów, umiarkowanych rusofilów i ukrainofilów, które wykorzystano oczywiście po rozpoczęciu wojny. Do znalezienia się na liście wystarczała umiejętność posługiwania się cyrylicą, a nie wszyscy zdawali sobie sprawę, że posiadanie książek i gazet pisanych cyrylicą grozi więzieniem. Całkiem naturalnym było, że znajdowały się one w domach ówczesnej inteligencji. (…) Wybuch wojny, w oparciu o tajne listy wywołał masowe aresztowania „rusofilskiej” inteligencji. W tym czasie w Galicji i Na Łemkowszczyźnie mocno zapełniły się cele wszystkich miejskich i gminnych więzień oraz piwnic przygotowanych dla Rusinów, (rusofilów) rzekomo szpiegujących na rzecz Rosji[1]. Przygotowano również obóz w Tallerhoffie koło Gracu. Obóz powstał latem, a pierwsze baraki zaczęto budować dopiero w październiku 1914 roku.W sumie wybudowano 42 baraki, w jednym mieściło się 200 więźniów. Barak ogrzewany był jednym piecem. Z zimna, głodu i z braku opieki lekarskiej zaczęły panować tyfus, dur brzuszny i cholera. Bardzo prymitywne warunki, na jakie narażeni byli internowani przyczyniły się, że już w listopadzie szerzyły się epidemie. Dopiero po trzech latach funkcjonowania o obozie internowania dowiedziała się opinia światowa. Organizacja Światowej Ligi Narodów po przeprowadzeniu kontroli na miejscu, orzekła, że więźniów przetrzymywano w nieludzkich warunkach. Wydała nakaz jego zamknięcia i uwolnienia wszystkich więźniów, co nastąpiło w maju 1917r”[2]. Należy dodać, że  władze obozowe stosowały też inny terror wobec uwięzionych: długotrwałe prace, głodzenie, szykany i bicie; to wszystko razem spowodowało około 30% śmiertelności. Wbrew intencjom  oprawców, świadome wyniszczanie ruskiej inteligencji spowodowało opór rzesz wiernych i w konsekwencji przyczyniło się do zdecydowanego powrotu do Prawosławia.

”W sierpniu i wrześniu 1914r. władze austriackie aresztowały 18 mieszkańców Bartnego, w tym proboszcza i dwóch nauczycieli wiejskich. Czas pierwszej wojny światowej rozpoczął się od aresztowań mieszkańców wsi w 1914 roku i wywózki do obozu w Talerhofie koło Gracu w Styrii w Austrii. W obozie zmarły 4 osoby z Bartnego.  Oto lista więźniów: Iwan Bohaczyk, Tyt Bohaczyk, Iwan Horbal, Michał Horbal, Kuźma Horbal  (zmarł 20.02.1915 roku), Fećko Horbal (zmarł 15.01.1915 roku), Danko Hodio, Kuźma Dutkanycz (zmarł 02.01.1915 roku), Iwan Żuraw, ks. Wołodymyr Kałużniacki,  Tomko Necio, Teofil Pelesz, Danko Perun, Michał Pidbereźniak, Wasyl Pidbereźniak, Dmytro Sobyn, Michał Sobyn (zmarł 09.10.1915 roku) Petro Felenczak, W 1933 roku mieszkańcy Bartnego ufundowali pamiątkowy krzyż ku czci ofiar Thallerhoffu z następującą inskrypcją –„Ofiarom Thallerhoffu i walczącym za ideę ruską – wdzięczni Bartnianie – 1933r.” – krzyż zachował się do dnia dzisiejszego[3]. Na zdjęciu z odnowionym w 2014r. ogrodzeniem.

„Tallerhofski”  Krzyż w Bartnem

Podczas I wojny światowej doszło w Bartnem do dużej i krwawej bitwy na tzw. „madzikowej polanie” na stokach Wątkowej, gdzie poległo około 150 żołnierzy po obu stronach (100 żołnierzy armii rosyjskiej i około 50-ciu armii austriackiej). Zaraz po bitwie Austriacy nakazali mieszkańcom pochować poległych Rosjan po nieużytkach, okopach „aby śladu po nich nie było”, a dla żołnierzy armii austriackiej wyznaczono kwaterę na cmentarzu parafialnym.  Wraz z wycofującą się na wschód armią rosyjską i w obawie przed austriackimi represjami z Bartnego wyjechało kilka rodzin. Ich opuszczone domy na krótki okres czasu zajęły uciekające z terenów przyfrontowych w Bieszczadach… rodziny bojkowskie[4].

Po bitwie przybyła Komisja Sanitarna do gminy Bartne z wieloma jeńcami ro­syjskimi do wydobywania zwłok poległych żołnierzy w czasie bitwy na tu­tejszym obszarze. Wykopali mogiłę na gruncie plebańskim powyżej grekokatolickiej cerkwi na pustkowiu w krzakach i tutaj zwozili zwłoki poległych w boju żołnierzy wojsk rosyjskich i austriackich układając je oddzielnie jed­nych koło drugich[5].

W przewodniku „Beskid Niski od Komańczy do Bartnego” pisze się, że liturgie prawosławne służono w  1914 w Bartnem przez kapelana kozaków dońskich[6]. Zaś zapis w modlitewniku, bartniańskiego nauczyciela Iwana Bohaczyka, który znajduje się w zbiorach gorlickiego muzeum Elpisu mówi o liturgii pułku „nowoursynowskiego”. Z map zaś taktycznych wojsk rosyjskich wynika, że w Bartnem stacjonował 35. briański pułk piechoty z Krzemieńczuka wchodzący w skład  2. Brygady z Krzemieńczuka. Niestety, wśród nielicznych, znanych z nazwiska pochowanych w Bartnem żołnierzy, tylko przy jednym jest jednostka wojskowa. To ułan Alexander Kaluzenski, który walczył w szeregach U.R 17 (17 Pułk Ułanów). W Banicy k. Krzywej pochowani pochodzą z I.R. 176 (176 Pułk Piechoty) oraz dwóch z: Wologowskij Rgt. (Wologowskiego pułku). W Bodakach na cmentarzu nr 69, jest dwóch znanych z których jeden rekrutował się z rosyjskiego I.R. 56 (56 pułku piechoty), a drugi z I.R. 37. Niemniej jednak na cmentarzach leżą również rosyjscy jeńcy wojenni wykorzystywani do ekshumacji i chowania zwłok żołnierzy rosyjskich. Dochodziło wśród nich do śmierci zarówno z wycieńczenia jak też i zatrucia jadem trupim.

Tak więc można przyjąć, że w Bartnem walczył w maju 1915 roku 36. Orłowski Pułk Piechoty, w czasach pokojowych stacjonujący w Krzemieńczuku nad Dnieprem. Pułk miał imię feldmarszałka księcia warszawskiego, hrabiego erywańskiego Iwana Paskiewicza. Pułkiem dowodził w tym czasie płk. Michaił Skałon – Georgij Skałon był jego stryjem[7]. Niewątpliwym, przekazywanym nawet dziś przez wielu mieszkańców, jest fakt, że liturgie prawosławne  w Bartnem służone były w okresie I Wojny Światowej przez kapelanów rosyjskich.

Niewątpliwy wpływ na powrót mieszkańców Bartnego do Prawosławia miała również męczeńska śmierć św. Maksyma Sandowicza, z którego losem identyfikował się łemkowski naród.

Należy zwrócić uwagę na bezmiar tradycyjnych ośmioramiennych krzyży wykonywanych w XIX w. w Bartnem przez miejscowych kamieniarzy, choć już w tym czasie zabronione było stawianie tych krzyży przy cerkwiach grekokatolickich – nazywano je moskiewskimi. Świadomość narodu była jednak inna.

[1] Cyt.za Adam Barna, „Chmury i słońce nad Łemkowyną”, Legnica 2008

[2] tamże

[3] http://www.beskid-niski.pl/index.php?pos=/miejscowosci&ID=8

[4] http://www.beskid-niski.pl/index.php?pos=/miejscowosci&ID=8(Bojkowie-grupa  etniczna ukraińskich górali karpackich).

[5] Kronika Mikołaja Horbala

[6] Cyt.za W. Grzesik, T. Traczyk, Warszawa 1997, s. 208

[7]Cyt.za  „Gorlickaja operacija”, Moskwa w 1941 r.

Czas po 1957r. to czas powrotu Łemków z wysiedlenia. Do Bartnego wraca blisko 30 rodzin. To czas wykupywania ziemi z rąk polskich osadników, odbudowywania domów i remontu cerkwi, a także restytucji parafii prawosławnej.[1]

Na święta w marcu 1958r. do Bartnego i okolic zostaje oddelegowany z Zimnej Wody o. Jan Lewiarz. Kazimierz Urban podaje, że próby restytucji parafii w Bartnem pojawiły się już w 1955r. ale spotykały się ze zdecydowaną odmową władz, zaś samą świątynię przeznaczono do rozbiórki.[2]

  Fot.: Dekret o. Jana

Pierwsze regularne Służby Boże po powrocie z wygnania prowadzi, proboszcz Wysowej, o. Michał Rydzanicz ( 21.11.1908r. – 28.08.1991r.), który urodził się na Łemkowszczyźnie w Banicy k. Grybowa na świętego Michała w głęboko religijnej rodzinie. Ojciec Justyn po ukończeniu unickiej szkoły psalmistów w Przemyślu był psalmistą w cerkwi śww. Kosmy i Damiana w Banicy. Wyniesioną ze szkoły wiedzę przekazał jedynemu synowi. Matka, Anna z Adamowiczów wywodząca się z jednego z najstarszych banickich rodów wychowywała trójkę dzieci: Stefanię, Michała i Julię. W 1928 roku, rok po śmierci o. Michała Fecicy, wraz z większością mieszkańców wsi, Rydzaniczowie powracają do prawosławia (spośród dziewięćdziesięciu sześciu rodzin przy grekokatolicyzmie pozostaje dwadzieścia pięć) angażując się w tworzenie nowo powstałej parafii i budowę świątyni. W 1932 roku, już w wybudowanej rok wcześniej cerkwi, przyszły duchowny poślubia siostrę swego najbliższego kolegi Wasyla Koropczaka – Teklę. 7 czerwca 1947 roku akcja „Wisła” obejmuje Banicę. Rydzaniczowie wraz z pięciorgiem dzieci zostają osiedleni w powiecie Środa Śląska we wsi Chomiąża, w budynku o bardzo złym stanie technicznym. Podczas wysiedlenia wraz z o. Biegunem Michał Rydzanicz zajmuje się ratowaniem mienia cerkiewnego. 10 kwietnia 1949 roku w pobliskim Wilczkowie w poewangelickim kościele o. Biegun odprawia pierwsze nabożeństwo. Powstaje nowa parafia. Tymczasem Michał pełni tam funkcję psalmisty, ale też wobec braków kadrowych wśród duchowieństwa PAKP dokształca się. 12 lutego 1950 roku z rąk biskupa łódzkiego Jerzego otrzymuje święcenia diakońskie, wcześniej zdając egzamin przed Konsystorzem Biskupim. (…) Dekretem metropolity Makarego z dnia 5 września 1958 roku zostaje delegowany do parafii Wysowa, gdzie wśród powracających po akcji Wisła Łemków odradzała się parafia. Był też pierwszym duchownym, który odprawił po 1947 roku nabożeństwo w zrujnowanej kaplicy na Św. Górze Jawor. Odprawiał również w cerkwiach w Hańczowej, Kunkowej, Blechnarce, Leszczynach, Bartnem a także ogarniętych konfliktem Polanach. (…) Był człowiekiem niezwykle skromnym, wręcz nonkonformistą, który przeważnie w trudnych warunkach bytowych, zwłaszcza po 1958 roku, pełnił swą posługę. Często mieszkał „kątem u ludzi” i pieszo przemierzał wiele kilometrów, z utensyliami w walizce, aby móc odprawić liturgię. Miał ciepły, liryczny głos, dzięki czemu szybko zjednywał sobie wiernych. [3]

Fot. O. Michał i zapisy w księdze metrykalnej. Proszę zwrócić uwagę, że początek księgi metrykalnej parafii bartniańskiej zapisany jest jako parafia w Wysowej.

W tym czasie mieszkańcy Bartnego w połowie prawosławni w połowie unici, zdziesiątkowani historycznymi wydarzeniami postanawiają wspólnie stworzyć jedną parafię- -prawosławną, która istnieje po dziś dzień . 15 maja 1961r. występują do Metropoli z prośbą o przydzielenie stałego proboszcza. Poniżej  kopia listu:

Do tego czasu nieregularnie służyli w Bartnem o. Anatoli Bodnar, o. Jerzy Klinger, o. Jerzy  Krysiak. 30.06.1961r  proboszczem w Bartnem,  zostaje o. Mikołaj Czurak ale już w 1962 przechodzi do  Kłokowic a w 1976 wyjeżdża do USA.[4]

Duchowni przyjeżdżający okazyjnie do Bartnego nocowali najczęściej w jednej izbie wraz z rodziną ówczesnego starosty Jana Szukarta. Tak samo u niego zamieszkał o. Mikołaj. Po opuszczeniu obecnego budynku starej plebanii w 1961r. przez Neciów, którzy wybudowali nowy dom, w nocy wieś wprowadziła tam proboszcza. Budynek stanowił własność Państwa.

Pierwszy zapis w bartnańskiej księdze metrykalnej poniżej – to 9 kwietnia 1961r. chrzest Juliana Felenczaka.

Od razu po powrocie mieszkańcy starali się wyremontować i wyposażyć cerkiew. Ze „starej” grekokatolickiej cerkwi trafił XVIII-wieczny żyrandol. Stało się to w 1958 roku. Pochowany na parafialnym cmentarzu Dymitr Necio zauważył złodziei w opuszczonej grekokatolickiej cerkwi i wraz z Iwanem Madzikiem ruszyli za nimi w pościg, w lesie na Kornutach (szczyt na pd.-zach. od Bartnego) przestępcy porzucili łup, a ścigający ich Bartnianie przynieśli żyrandol do cerkwi prawosławnej, w której świeci do dziś.

Wg. dokumentów metropolitalnych już 1962 roku proboszczem w Bartnem zostaje   o. Teodor Wasiluk 1963-67[5], który w 1967 roku przechodzi do Wysowej i Kłokowic a w 1971 wyjeżdża do USA, w 1992 wraca do Polski. pochowany w Łosince. Pierwszego wpisu do ksiąg metrykalnych dokonuje w  kwietniu 1963r. Jak sam o sobie pisze: urodził się 6 listopada 1940r. w Golakowa-Szyja. Ukończył Seminarium Duchowne, święcenia kapłańskie otrzymał w październiku 1962r. i od tego roku został proboszczem w Bartnem. Ożenił się z Zofią z d. Stańko 5.X.1962r. w Narwi, w 1965r. posiadał dwoje dzieci: Włodzimierza ur. 7.X.1963r. i Aleksandra ur. 7.II.1965.[6]

W dokumentacji parafialnej zachował się list z 6 września 1963r. od ks. Michała Żuka, w którym wyszczególnia elementy wyposażenia cerkwi przekazane przez parafię w Zimnej Wodzie do restytuowanej parafii w Bartnem: „cztery pary chorągwi, względnie pięć, dziewięć ryz, dwa kielichy, monstrancja (ostatnia), dwa diskosy, dwie Ewangelie, kadzielnica, szal do suplikacji (ostatni), księgi 12 miniei, triod postnaja i swietłaja, 2 tomy księgi nabożeństwa postnego, 12 książeczek z akafistami, apostoł, typikon i inne, dwie płaszczenice.[7] Wynika z tego, że cerkiew w tym czasie nie była ubogo wyposażona.

W tym czasie starano się o plebanię na stałe, początkowo o zwrot przedwojennej, powołując się na przedwojenny stan posiadania[8]. W tamtym systemie prawnym okazało się to niemożliwe.[9] Jednocześnie Powiatowy Inspektorat Sanitarny w Gorlicach pismem z dnia 20.X.1964r. informował o karygodnym stanie budynku zajętego przez proboszcza w Bartnem pod numerem 23.[10] Gdy nie udało się odzyskać przedwojennej plebani, uboga parafia starała się chociaż o obniżenie czynszu za zajmowany budynek.[11] 30 stycznia udaje się obniżyć dzierżawę o 50% tj. do sumy 46 zł. miesięcznie.[12]

W sprawozdaniu z 1965r. ojciec Teodor określa budynek cerkwi w Bartnem i Bodakach jako niewykończony, w Pielgrzymce znośny, a w Wołowcu zdecydowanie zły. Podkreśla również szczupłość środków finansowych na utrzymanie kleru.

Wobec niemożności uzyskania mieszkania dla proboszcza na szczeblu lokalnym ojciec Teodor występuje do Metropolity Stefana i Funduszu Kościelnego[13]. Już  25 czerwca 1966r. kancelaria Metropolity zawiadamia, że wkrótce budynek mieszkalny nr 23 w Bartnem zostanie parafii przekazany w wieczyste użytkowanie,[14] ale 11 listopada tegoż roku Rada Narodowa w Rzeszowie domaga się opłaty za budynek, informując jednocześnie, że budynek przedwojennej plebanii wraz z 7 ha ziemi przejęła zgodnie z prawem, a parafia może odzyskać tylko cerkiew i cmentarz wokół cerkwi.[15] Stanowisko to potwierdza Powiatowa Rada Narodowa w Gorlicach, natomiast za zajęty budynek należy się zapłata.

Pomimo tego na uwagę zasługuje okólnik Dziekana Okręgu Rzeszowskiego z 4.II1965r. , w którym podkreśla, że z całego dekanatu tylko Parafia w Bartnem regularnie opłaca składki.[16] W tym samym roku, po okresie organizowania parafii, zdecydowano się  na wybory Rady Parafialnej.

Ojciec Teodor był prześladowany przez aparat bezpieczeństwa, podejrzewany  o nacjonalizm ukraiński, rozpracowywany w latach 1968–1972 (AIPN Rz, 053/181, Doniesienie TW  „Buka”, 5 VI 1970 r., k. 15–16) Donosił na niego TW „Buk”[17]. W 1967 roku odchodzi do „lepszej” parafii w Wysowej.

Podsumowując lata restytucji parafii  należałoby przytoczyć list z Cerkiewnego Wiestnika z 1967r., który obrazowo przedstawia życzliwość władz i ówczesnego społeczeństwa do Prawosławia na całej Łemkowszczyźnie;” (…) „W naszej miejscowości jest dużo grekokatolików, którzy deklarują się obecnie jako prawosławni. Wiedzą bowiem, że wszyscy grekokatolicy albo jak ich nazywają – unici wywodzą się od prawosławnych – przodkowie ich byli prawosławni i unia została narzucona przemocą. Właśnie tego faktu, iż liczni grekokatolicy wracają na prawosławie, a nie przechodzą na rzymski katolicyzm nie może u nas ścierpieć kler rzymsko-katolicki. Nie przebierając w środkach wszelkimi sposobami usiłuje on wykorzystać nieświadomość ludzi, aby poniżyć i zohydzić w ich oczach prawosławie i wszystko co prawosławne, żeby wpoić ludziom uprzedzenie i nienawiść do prawosławia. Sposoby i środki, często stosowane w takich wypadkach przez kler rzymsko-katolicki, nieraz trudno pogodzić ze zwykłą uczciwością. (…) Podam kilka faktów, które mogą służyć ilustracją stosunku do nas kleru rzymsko-katolickiego. Jeden z moich przyjaciół pisał do mnie m. in. „Ciężkie jest życie prawosławnych w naszej wsi. Musimy znosić wiele przykrości tylko dlatego, że jesteśmy prawosławni. Wszystkie te przykrości  spotykają nas ze  strony naszych braci rzymskich katolików (…) Niedawno w naszej wsi obnoszono obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Obraz ten jak wiadomo, czczony jest i przez prawosławnych. Pochodzi bowiem z prawosławnego wschodu (…) dopiero w XIV w. dostał się w ręce katolików, którzy przenieśli go do Częstochowy. Obraz wnoszono do katolickich domów a od prawosławnych ksiądz katolicki żądał złożenia przysięgi, że nie będziemy więcej chodzić do swej cerkwi prawosławnej. We wsi koło Przemyśla zmarła prawosławna niewiasta. Mąż zmarłej zwrócił się do księdza katolickiego, by – zgodnie z miejscowym zwyczajem – pozwolił zadzwonić w kościele po umarłej, gdyż w miejscowej cerkwi dzwonów nie ma – przed kilkunastoma laty zostały zabrane przez księdza katolickiego z sąsiedniej wsi. Ksiądz nie zgodził się (…) Na pogrzebie byli mieszkańcy wsi, a w najbliższą niedzielę z ambony padły słowa: „ Dziwię się wam, moi drodzy, że w XX w. Jesteście tacy ciemni, iż poszliście na heretycki pogrzeb. Tym którzy byli na pogrzebie wyznaczam pięcioletnią pokutę. Osobiście znane są mi przypadki, kiedy ludzie z rodzin prawosławnych brali mieszany ślub w kościele zmuszani byli do przysięgi przed krucyfiksem, że więcej do cerkwi nie pójdą. [18]

„We wsi Regietów, gdzie większość wsi stanowią prawosławni i pośrodku wsi stoi tam ładna murowana cerkiewka, zbudowana przed drugą wojną światowa kosztem miejscowej ludności prawosławnej. Cerkiewka ta obecnie znajduje się w posiadaniu  Kościoła Rzymsko-Katolickiego. W odległości kilku kilometrów katolicy mają własny kościół parafialny, zawładnęli jednak i cerkiewką aby nie korzystali z niej prawosławni. Już od czterech lat ludność prawosławna czyni starania o odzyskanie swej świątyni ale bez skutku. Ludzie chcą modlić się we własnej świątyni i tego im zabraniają. Niedawno, 10 września zebrali się oni pod cerkwią, gdzie miało się odbyć prawosławne nabożeństwo. Wkrótce zebrała się tam grupa katolików, która zajęła wrogą postawę wobec prawosławnych. Pod ich adresem padały okrzyki: „idźcie się modlić do PGR… Kocia wiara do potoku…” W niedługim czasie na miejsce przybył  ksiądz katolicki. Kiedy duchowny prawosławny zwrócił się do niego z prośbą by uspokoił wiernych i uszanował św. sakrament, usłyszał odpowiedź: tu nie ma żadnego sakramentu. (…) 8 października wierni prawosławni znowu zebrali się koło swej świątyni na nabożeństwo. Wkrótce zjawił się ksiądz katolicki z tłumem wiernych i zaczął krzyczeć: „możecie sobie odprawiać na kupie gnoju, a nie przy świątyni”[19] Wiele, wiele podobnych przypadków zdarzało się i u nas, jednak wsi Bartne, leżącej w odosobnieniu łatwiej przychodziło w tamtych czasach bronić swej wiary. Dodajmy jeszcze późniejsze wydarzenia w Polanach i możemy sobie wyobrazić grozę tamtych czasów. Zwróćmy jeszcze uwagę, że zaangażowanych duchownych prawosławnych miejscowego pochodzenia łatwo oskarża się o nacjonalizm ukraiński i przenosi w inne rejony kraju zmuszając władzę cerkiewną do obsadzania stanowisk na Łemkowszczyźnie nie Łemkami. Ta walka z Prawosławiem ciągnie się do 1981r.

Fot.: ks. Mikołaj Bańkowski i widok na cerkiew w tamtym czasie

W styczniu 1968r. przybywa z Kalnikowa do Bartnego o. Mikołaj Bańkowski (na zdjęciu),  który urodził się 22 maja 1939 r. w Nowinach w pow. hajnowskim. W 1959 r. kończy Prawosławne Seminarium Duchowne w Warszawie. 17 lipca 1959 r. wstąpił w związek małżeński z Wierą Drzewnowską. Święcenia diakońskie otrzymał w Białymstoku (21 grudnia 1959 r.) z rąk arcybiskupa białostocko-gdańskiego Tymoteusza, a kapłańskie – w Warszawie (19 marca 1961 r.) z rąk biskupa bielskiego Bazylego. Od 1 września 1959 r. pełnił funkcję psalmisty w parafii w Gródku. 22 marca1960 r. został mianowany diakonem cerkwi katedralnej pw. Zmartwychwstania Pańskiego w Bielsku Podlaskim, pełniąc również posługę sekretarza kancelarii bpa bielskiego Bazylego. W tym też roku został podniesiony do godności protodiakona. Po przyjęciu święceń kapłańskich od 1961 roku niósł posługę duszpasterską na Podkarpaciu w kolejnych parafiach: Kalinikowie, Kłokowicach i Bartnem. W latach 1976-1977 pełnił obowiązku proboszcza parafii św. Mikołaja w Kośnej, a latach 1977-1980 – nadetatowego wikarnego w Hajnówce. W latach 1980-1982 pełnił obowiązki proboszcza w Nowoberezowie. Ostatnią posługą przed przejściem w stan spoczynku była parafia św. ap. Jakuba w Łosince, w której był dyrygentem w latach 1983-1987. Ostatnie osiem lat przed śmiercią ks. Mikołaj spędził jako pensjonariusz Prawosławnego Domu Pomocy Społecznej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej w Lublinie, czynnie uczestnicząc z życiu liturgicznym ukraińskojęzycznej parafii św. Piotra Mohyły mieszczącej się przy tym Domu jak i parafii katedralnej pw. Przemienienia Pańskiego w Lublinie[20]

Za jego czasów w 1968 roku przejęto formalnie w użytkowanie cerkiew w Wołowcu a w 1971r. przeprowadzono elektryfikację świątyni w Bartnem. W swoim sprawozdaniu do dziekana z dnia 12 marca 1969r. pisze, że parafia składa się z 216 osób (156 Bartne, 35 Bodaki i 25 Wołowiec). Na zajęcia katechetyczne uczęszcza 34 dzieci i młodzieży. Wynagrodzenie proboszcza wynosi 1000,00 zł + 107,50 dodatku rodzinnego.[21]

30 sierpnia 1976 przyjeżdża do Bartnego o. Paweł Bereźniak , który służy u nas do 1984r. a w 1990r. wyjeżdża do Kanady. Po przybyciu nowego proboszcza wybrano Radę Parafialną w składzie: starosta – Jan Necio, zastępca starosty Józef Madzik, skarbnik Józef Kuziak, przewodniczący komisji rewizyjnej Jan Felenczak.[22]

16 lutego 1978r. do Parafii w Bartnem zostaje przyłączona wieś Wapienne, której mieszkańcy korzystali w tym czasie z cerkwi w Bodakach.[23]

W 1978r. naprawiono dach cerkwi w Bartnem, Wołowcu i Bodakach. Jednocześnie Metropolita Warszawski 22. czerwca 1978r. przyznał na remont plebanii 10 tys. zł. ale pieniądze przekazano dopiero następnego roku.

W 1979r. zagospodarowano cmentarz a w 1980r. na koszt parafii wykonano krzyże na grobie ks. Kałużniackiego i matuszki Paszkiewiczowej co scementowało „prawosławno-grekokatolicką” parafię.

Na wniosek proboszcza od 4 lutego 1981 roku Metropolita Warszawski wpisał psalmistę Stefana Dziambę na listę stałej zapomogi miesięcznej wtedy w wysokości 500,00 zł,[24] a już na paschę tego roku wraz z cerkiewnikiem Michałem Cirkotem wyróżnił ich orderem św. Marii Magdaleny III stopnia. Stefan Dziamba wieloletni diak natrudził się w naszej parafii, utrzymując charakterystyczne bartniańskie melodie (już przed wojną wiele troparów śpiewano na synodalne tony), schedę po nim przejął jego zięć Gabriel Szkurat. Szkoda, że zanikła ta rodzinna tradycja. Oba ordery wiszą dziś jako wota przy ikonie Kazańskiej Bogurodzicy z lewej strony ikonostasu.

6 maja 1982r. wybrano Radę Parafialną w składzie: starosta Jan Necio, zastępca starosty Jan Paszko s. Grzegorza, skarbnik Dymitr Horbal, członkowie rady Aleksy Dziamba, Teodor Dziamba, Michał Cyrkot, Bazyli Szkurat, przewodniczący komisji rewizyjnej Jan Felenczak.[25] W tym samym roku wykonano ogrodzenie w cerkwi w Bodakach.

Ojciec Paweł w pamięci parafian zachował się jako wyjątkowo pracowity człowiek, tak samo wspominają go nawet mieszkańcy Wołowca. Sam malował cerkwie, montował ikonostas w Wołowcu złożony z czterech innych. Przywoził wyposażenie ze składnicy mienia cerkiewnego w Łańcucie. Do dziś zachowano na suficie jego frazę: „Wonmim swiataja swiatym”

1.09.1984r proboszczem w Bartnem został o. Anatol Fiedoruk, odszedł od nas dopiero w 1991r do Czarnej Białostockiej obecnie zaś sprawuje posługę duszpasterską jako proboszcz w Białystoku-Dojlidach.

Ks. Anatol Fiedoruk urodził się 9 lutego 1960 roku w Narwi. Ukończył Prawosławne Seminarium Duchowne w Warszawie, Wyższe Prawosławne Seminarium Duchowne w Jabłecznej i Chrześcijańską Akademię Teologiczną. Po zawarciu związku małżeńskiego z Tamarą Mironowicz, ówczesny Metropolita Warszawski i całej Polski Bazyli udzielił mu święceń diakońskich. Następnie w dniu 18 marca 1984 roku z rąk Biskupa Białostockiego i Gdańskiego Sawy przyjął święcenia kapłańskie. W latach 1984 – 1991 ks. Anatol niósł posługę kapłańską w Diecezji Przemysko – Nowosądeckiej jako proboszcz parafii w Polanach, a następnie w Bartnem.[26]

W roku 1985 organizacyjnie w finansach parafii przewidziano kwotę 5000,00 zł. na uposażenie psalmisty oraz deputat 70 litrów mleka miesięcznie dla proboszcza w cenie 25 zł. za litr. Wyremontowano również plebanię, założono instalację elektryczną, wbudowano nowe piece i zbudowano łazienkę. Wykonano ogrodzenie cmentarza, most na plebanię, wyremontowano  instalację elektryczną w cerkwi. Pomalowano również cerkiew wewnątrz.

W tym samym roku po przeprowadzeniu wizji lokalnej przy cerkwi w Wołowcu podjęto decyzje o wycięciu 10 lip zagrażających zawaleniu się na cerkiew. Niestety podczas wycinki doszło do wypadku i jedna z lip zawaliła się na prezbiterium niszcząc je. Zostało w miarę szybko odbudowane. Następnego roku podjęto decyzję o remoncie cerkwi. W dokumentach parafii zachował się z tego okresu spis książek z Wołowca: ewangelia naprestolna dar bp. Bazylego ordynariusza wrocławskiego – jest do dziś; triodion kwietny wyd. Lwów 1907r.; czasosłow  wyd. Lwów 1889r.; mineja grudzień 1868r. z parafii w Banicy; trebnik podręczny wyd. 1905r.; zbornik; księga służb wyd. 1844r., parastasnik, żywoty świętych (niektórych); mszał; euchologion.[27]

W 1986 roku przeprowadzono remont bramy wejściowej cmentarza i płotu, ogrodzono plebanię, a w  1988 roku zabezpieczono najcenniejsze ikony z ikonostasu w Wołowcu.

W 1988 roku zostaje obok cerkwi poświęcony krzyż z okazji 100-lecia Chrztu Rusi.

                                      o. Anatol i krzyż pamiątkowy – zdjęcie współczesne

W 1989 roku ojciec Anatol rozpoczyna starania o remont cerkwi w Wołowcu. W dokumentach parafii zachowała się jego prośba do Prezesa Społecznej Komisji Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej dr Bogdana Martyniuka: „ Zwracam się z uprzejmą prośbą o przyjście z pomocą finansową na kapitalny remont zabytkowej cerkwi w Wołowcu. Prośbę swą motywuję tym, że w roku ubiegłym otrzymaliśmy na ten cel 3 mln. zł. za co zakupiliśmy 40m³ drewna budowlanego i gonty na cały obiekt. Filię Parafii Bartne-Wołowiec zamieszkuje 8 rodzin z tego tylko 2 jest zainteresowane remontem cerkwi z powodu przekonań religijnych co uniemożliwia chociażby częściowe finansowanie w ramach czynu społecznego.”[28] Konserwator Zabytków w 1989roku przeznaczył na remont dodatkowe 2 mln. zł. W remont cerkwi w Wołowcu bardzo zaangażował się ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków mgr inż. arch. Zygmunt Lewczuk. W aktach parafii znajduje się jego pismo do Fundacji Ochrony Zabytków o katastrofalnym stanie cerkwi w Wołowcu: „Ze stanowiska konserwatorskiego pragniemy wyjaśnić, że zarówno wskutek swego usytuowania (na stoku), długiego okresu opuszczenia bez użytkownika oraz dwukrotnego zawalenia się w czasie burzy otaczających drzew na prezbiterium – obiekt znalazł się w stanie krytycznym i zaszła konieczność przeprowadzenia remontu w trybie awaryjnym.”[29] W 1990 roku przeprowadzono remont cerkwi w Wołowcu. W dokumentach parafii zachował się jeszcze wyjątkowo ciekawy list w sprawie dzwonu zakopanego na cmentarzu  w czasie akcji „Wisła” w Wołowcu, przeciwstawiający się zagarnięciu dzwonu cerkiewnego przez jedną z wołowieckich rodzin.

W 1990 roku ojciec Anatol stara się o odzyskanie mienia sprzed Akcji Wisła[30] a w 1991r. poświęca krzyż misyjny obok cerkwi muzealnej.

W okresie pomiędzy 2 maja 1991roku a 16 października tegoż roku funkcję proboszcza w Bartnem pełni o. Paweł Siwiec, który służył w Cerkwi Prawosławnej dla Łemków od 1967 roku, a w 1993r. został grekokatolikiem.

Od 16.10.1991roku proboszczem w Bartnem jest  o. Jerzy Kulik . Funkcję tą pełni do 15 października 2005 roku kiedy odchodzi do Kuzawy. Ojciec Jerzy urodził się 12 kwietnia 1972r., ukończył Seminarium Duchowne w Warszawie. W lipcu 1991 roku zostaje wyświęcony na diakona a we wrześniu tegoż roku na prezbitera. Ożenił się z Ireną z domu Wołosowicz. Ma dwoje dzieci Martę (1993r.) i Daniela (2001r.). W czasie służby z Bartnem uzyskał tytuł mgr teologii w Preszowie a niedawno obronił pracę doktorską na Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie.

Fot.: o. Jerzy z ówczesna plebanią

20 X. 1994r. podejmuje próbę odzyskania przedwojennego mienia, niestety bez rezultatu. We wrześniu 1996r. rozpoczyna  budowę nowej plebanii gdyż, stara  przemoknięta, zalana nie nadawała się już do użytku. Po trzech latach przeprowadza się już do nowej plebanii, choć jeszcze nie wykończonej.

20 września 1998r. odbyła się w Bartnem święta  liturgia z udziałem diecezjalnego arcybiskupa Adama wraz z poświęceniem krzyża – pamiątki z napisem, „Ten krzyż postawili mieszkańcy wsi Bartne z okazji 70-lecia powrotu z Unii na łono Świętej Prawosławnej Cerkwi. Bartne wrzesień 1998r.”[31]  20 listopada 1998r. wybrano Radę parafialną w składzie: starosta Adam Kuziak, z-ca starosty Aleksy Dziamba, skarbnik Dymitr Horbal, członkowie Jan Horbal i Daniel Felenczak. [32]

W 1999r. wszczyna postępowanie o przejęciu cerkwi w Wołowcu, niestety zablokowane przez kościół katolicki.

W 2000r. poświęca tablicę z okazji 2000 rocznicy narodzenia Chrystusa, a 2001r. kupuje  blachę na remont cerkwi, którą później wykorzystano do pokrycia garażu przy plebanii, cerkiew pokryto zaś blachą miedzianą. W 2003r. w skład Rady Parafialnej wchodzą: starosta Daniel Feleńczak, z-ca starosty Jan Feleńczak i skarbnik Andrzej Horbal.[33]

Fot.: ks. Andrzej Kwoka i krzyż upamiętniający powrót do Prawosławia

27 czerwca 2005r. na krótko proboszczem w Bartnem zostaje o. Andrzej Kwoka (na zdjęciu powyżej). Urodził się w Narewce (woj. podlaskie) w rodzinie Pawła i Walentyny (z d. Szwejko). Ojciec o. Stefana był Łemkiem urodzonym w Izbach. W 1984 r. rozpoczął naukę w Prawosławnym Seminarium Duchownym w Warszawie, po ukończeniu którego kontynuował edukację na Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. W tym czasie pracował jako intendent i wychowawca w Warszawskim Seminarium Duchownym. Na prośbę abp Adama wszedł w skład kleru diecezji przemysko-nowosądeckiej. 2 lipca 1989r. otrzymał święcenia diakońskie, a 7 lipca 1989 r. kapłańskie pozostając w celibacie. O. Stefan przez 16 lat pełnił funkcję proboszcza w parafii prawosławnej w Bielance z filiami w Leszczynach i Kunkowej. W 1998 r. ukończył studia teologiczne na Prawosławnym Uniwersytecie w Preszowie uzyskując tytuł magistra teologii prawosławnej. Od 2005 r. był proboszczem parafii w Bartnem. Od marca 2007 roku przebywał w Męskim Domu Zakonnym pw. św. Dymitra Sołuńskiego w Sakach, gdzie wykonywał powierzone mu posłuszanije.14 października 2007roku Jego Ekscelencja Metropolita Warszawski i całej Polski dokonał obrzędu postrzyżyn księdza Andrzeja Kwoki z imieniem zakonnym – Stefan.[34] Obecnie ojciec Andrzej służy w Czechach.

W Bartnem trafia w środek konfliktu mieszkańców z władzami. Mieszkańcy Bartnego, mniejszości łemkowskiej, protestują przeciwko założeniom programu przestrzennego zagospodarowania Gminy Sękowa, który chce przekształcić wieś w rezerwat, domagają się zaliczenia miejscowości Bartne i Bodaki do strefy aktywności gospodarczej, gdyż inaczej umrą z głodu, wskazują na ograniczenia budowy i rozwoju gospodarstw rolnych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wskazują na niszczenie infrastruktury drogowej przez ekstensywną gospodarkę leśną, której po cichu sprzyjają władze gminy. Wszystkie te działania mają na celu zniszczenie mniejszości i parafii. Ojciec Andrzej jako Łemko przyłącza się do wiernych i pomaga im.

Ojciec Andrzej dokonuje przełomu w parafii. Przekonuje wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Nowym Sączu do wpisania do rejestru zabytków cerkwi prawosławnych w Bartnem i Bodakach, jedynych przetrwałych prawosławnych cerkwi wybudowanych w okresie powrotu do Prawosławia. Ta decyzja pozwoli w późniejszym okresie na remont świątyń. Kupuje materiał na budowę cerkwi w Wołowcu. Zwraca się również do Metropolii o zbiórkę metropolitalną na rzecz remontu cerkwi w Bartnem. Jednocześnie o. Andrzej przygotowuje projekty i inną dokumentację do remontów, dokupuje tarcicę. Zakłada w Bartnem Bractwo Młodzieży Prawosławnej i Prawosławną Organizację Sportową.

W Niedzielę Palmową 2007 roku obowiązki proboszcza w Bartnem przejmuje o. Mirosław Cidyło, który urodził się 18 listopada 1964 roku w Głogowie, ale wychował się w Lubinie, gdzie zamieszkali jego rodzice Łemkowie: Rodion z Piorunki i Anna z domu Kiec z Żydowskiego. W 1987roku żeni się z Marią z domu Żuk (autorką niniejszej pracy) i od tego czasu mieszkają razem w Poznaniu.17 lutego 1988 roku urodził im się syn Jan, a 23 sierpnia 1989 roku- Piotr. Ojciec Mirosław skończył Wydział Weterynaryjny AR we Wrocławiu i zaczął pracę w Państwowej Służbie Weterynaryjnej. W listopadzie 1990 roku rozpoczyna swą służbę wojskową od stopnia ppor. Epizootiologa  4 PDZ w Krośnie Odrzańskim aż do stopnia ppłk. starszego specjalisty w Szefostwie Służby Zdrowia DW Ląd. W maju 2005 roku zostaje wyświęcony przez abpa Adama na diakona, a w lutym 2007 roku na prezbitera. Wkrótce po tym rozpoczyna swą służbę w Bartnem, dojeżdżając do pracy w Warszawie. W 2006 roku kończy Seminarium Duchowne w Warszawie. W lutym 2008 roku przechodzi na emeryturę wojskową.

Swą pracę w Bartnem o. Mirosław zaczyna od ratowania znajdującej się w stanie krytycznym (grozi zawaleniem) cerkwi w Bartnem. Z pomocą przychodzi mu wiele osób. W ciągu dwóch lat dzięki staraniom i żmudnej, umysłowej i fizycznej pracy proboszcza oraz zaangażowaniu parafian i władz gminy zrealizowano kilka projektów. Udało się wykonać fudamenty i podłogi, wymienić ściany i zabezpieczyć dach przed zawaleniem. W następnych latach remont jest kontynuowany.Przeprowadzono wymianę okien, elewacji zewnętrznej i wewnętrznej z polichromią. W latach 2009-2010 dzięki środkom unijnym pozyskanym przez o. Mirosława wykonano nowy miedziany dach. Zakupino także wiele elementów nowego wyposażenia, w tym prestoł. Wymieniono instalację elektryczną oraz założono instalację przeciwwłamaniową i przeciwpożarową.W 2014 roku cerkiew zostaje uroczyście poświęcona.

Fot.:Remont cerkwi w Bartnem rok 2009

Jednocześnie kontynuowana jest budowa plebanii, którą otynkowano, wykonano w niej podmurówkę i chodniki, wyremontowano budynek gospodarczy, wykończono kuchnię i łazienkę.

Fot.: Cerkiew w Bartnem – widok współczesny

W cerkwi w Bartnem zostaje zawieszona nad Królewskimi Wrotami nowa Poczajowska Ikona Bogurodzicy, a w prezbiterium krzyż z trumny św. Maksyma.

W roku 2012 dzięki pozyskanym funduszom, we współpracy z Urzędem Gminy Sękowa udaje się zagospodarować centrum wsi Bartne.  W roku 2013 w piwnicach  starej plebanii powstaje pijalnia wody mineralnej jako I etap tworzenia domu historyczno-przyrodniczego. Remont piwnic i fundamentów staje się podstawą do dalszej przebudowy zabytkowej plebanii. Jej pomieszczenia proboszcz zagospodarowuje pod pszczelarską wystawę empiryczno-edukacyjną ,,Żywy ul”. Także w 2013roku wyremontowano ogrodzenie filialnej cerkwi prawosławnej p. w.św. Dymitra z Tessalonik w Bodakach. W 2015r. w południowej części cmentarza parafialnego w Bartnem postawiono nowe ogrodzenie.  Za swą działalność w ramach PROW parafia, jako  jedyna w Małopolsce, została wyróżniona nagrodą przez Marszałka Województwa Małopolskiego.[35] W 2015 roku o. Mirosław otrzymuje prestiżową nagrodę im.Mariana Korneckiego za ratowanie zabytków Małopolski.

Jednocześnie prowadzony jest  remont cerkwi w Bodakach i Wołowcu. W Bodakach wykonano remont fundamentów i odwodnienie; wymianę okien i elewacji oraz zakupiono wiele elemnetów wyposażenia. W Wołowcu wyremontowano dach i rozpoczęto konserwację ikonostasu i polichromi.

Organizowany jest chór parafialny, którego psalmistą od 2008 roku jest Maria Cidyło.

[1]Cyt. za ks. Julian Felenczak „ Jubileusz 70-lecia powrotu Bartnian do Świętego Prawosławia” Antyfon 3-4/98 s.12.

[2]Cyt. za Kazimierz Urban „ Z dziejów Kościoła Prawosławnego w Polsce w latach 1945-1970” Cerkiewny  Wiestnik  nr 1 1992

[3] http://www.lubin.cerkiew.pl/modules/smartsection/item.php?itemid=10

[4]Cyt. za ks. Grzegorz Sosna, m. Antonina Troc-Sosna „Hierarchia i kler Kościoła Prawosławnego, Ryboły 2012

[5]Cyt. za ks. Grzegorz Sosna, m. Antonina Troc-Sosna „Hierarchia i kler Kościoła Prawosławnego, Ryboły 2012

[6] wykaz kleru parafii Bartne z 1965r. w dokumentach parafii

[7] list ks. Michała Żuka w zbiorach parafialnych

[8] pismo Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gorlicach z 21.XI.1963r. w dokumentach parafii

[9] notatka prawna metropolii w dokumentach parafii

[10] pismo w dokumentach parafii

[11] pismo do Rady Narodowej w Gorlicach w dokumentach parafii

[12] pismo Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gorlicach z 30.I.1965r. w dokumentach parafii

[13] pisma w dokumentach parafii

[14] tamże nr 477/66

[15] tamże nr LR1 IX-FZ-6206/192/66

[16] tamże

[17] http://arch.ipn.gov.pl/ftp/pamiecpl/Aparat_1_6_2008.pdf

[18]Cyt. za „Ekumeniczne kwiatki z terenu” Cerkownyj Wiestnik nr 11 1967 s. 13

[19] tamże

[20] http://www.lublin.cerkiew.pl/aktual.php?id_n=15766&id=139

[21] Sprawozdanie w aktach parafii

[22] pismo w dokumentach parafii

[23] pismo Metropoli nr 116/78 w dokumentach parafii

[24] pismo 45/81 w aktach

[25] protokół wyborów w aktach parafii

[26] http://www.dojlidy.cerkiew.pl/old/shownews.php?id=1441

[27] protokół w aktach parafii

[28] pismo l.dz 4-89 w aktach parafii.

[29] pismo K.II-5345/49/85-89 w aktach parafii

[30] upoważnienie Jego Ekscelencji nr 48/90 w aktach parafii

[31] Cyt. za ks. Julian Felenczak „ Jubileusz 70-lecia powrotu Bartnian do Świętego Prawosławia” Antyfon 3-4/98 s.6.

[32] porotokół w aktach parafii

[33] Protokół w aktach parafii

[34] http://www.old.cerkiew.pl/news.php?id=6463

[35]  http://www.malopolskie.pl/Zarzad/Z3/?id=9770

Bodaki  Fot.: wygląd cerkwi w Bodakach- 2007 rok

Obecne Bodaki to dawna wieś Przegonina, zaś same Bodaki były wyłącznie przysiółkiem tej wsi. „Przegonina wzmiankowana jest po raz pierwszy w 1581r. jako wieś królewska starostwa bieckiego. (…) W 1880 roku Przegonina liczyła 54 gospodarstwa z 218 mieszkańcami.[1] Od czasów ks. Tomasza Polańskiego wieś wchodziła w skład parafii  w Bartnem. Biorąc przykład  z Bartnego 24 marca 1928r. mieszkańcy Przegoniny zebrali podpisy osób deklarujących powrót do Prawosławia, a 1 kwietnia 1928r. złożyli w Starostwie Powiatowym w Gorlicach deklaracje o wystąpieniu z wyznania greckokatolickiego i wstąpieniu w łono Cerkwi Prawosławnej. 13 maja takie deklaracje złożyli mieszkańcy Bodaków. Początkowo wierni uczęszczali na nabożeństwa do Bartnego. Według danych cerkiewnych z 1 grudnia 1928r. było w Przegoninie 232 prawosławnych, w Bodakach 73. Od samego momentu powrotu do prawosławia władze metropolii w Warszawie bezskutecznie zabiegały o pozwolenie na budowę świątyni i uznanie Bartnego z Przegoniną za parafię. Dopiero 1 września 1932r., z błogosławieństwa metropolity Dionizego odbyło się poświęcenie kamienia węgielnego pod budowę cerkwi, które dokonał ks. Andronik Łaszuk z Bartnego. Ks. Łaszuk w raporcie skierowanym do metropolity Dionizego w dniu 10 października 1932r., przedstawił plany budowlane cerkwi oraz informował, że wierni zabezpieczyli już materiał na budowę świątyni, w której chcieliby się modlić już w dzień św. Dymitra, tj. 8 listopada. Fundusze na budowę pochodziły od mieszkańców wsi a także od rodaków przebywających w Ameryce. Konstruktorem tej skromnej świątyni miał być miejscowy cieśla Wasyl Frencko, który pełnił role sołtysa wsi. (…) W skład komitetu budowlanego oprócz proboszcza wchodzili jeszcze: starosta parafialny Josyf Walewski i Semen Walewski. Na budowę cerkwi zbierali fundusze również i kolędnicy. 8 listopada 1933r. w dniu święta parafialnego, dokonano konsekracji świątyni, której przewodniczył ks. Antoni Krynicki ze Świątkowej. Według szematyzmu z 1936r. w Bodakach i Przegoninie było razem 254 prawosławnych. Natomiast dane statystyczne przygotowane przez dziekana prawosławnego Jerzego Pawłyszyna stwierdzają, że w 1934r. ta liczba wynosiła 321 osób, a w 1935 r. w Przegoninie zamieszkiwało 244 , a w Bodakach 85 osób prawosławnych. Widoczny jest więc przyrost. Do II Wojny Światowej do cerkwi w Bodakach uczęszczali na nabożeństwa również prawosławni mieszkańcy wsi Rozdziele i Wapienne. W latach 1945-47 ludność łemkowską wysiedlono na Ukrainę i na zachodnie ziemie Polski, a mienie parafialne przejął skarb państwa. Od tego czasu cerkiew pełniła role stodoły. Po powrocie części mieszkańców do rodzinnej wsi w 1957 r. rozpoczęto sprawować w niej nabożeństwa oraz sukcesywnie remontować.[2]

Fot.: cerkiew w Bodakach –  widok obecny

Wołowiec

Wołowiec stał się filią parafii dopiero w okresie powojennym. Jeszcze przed wysiedleniem w roku 1946 Konsystorz Warszawski polecił proboszczowi bartniańskiemu obsługiwanie Wołowca: „W związku z raportem W. Księdza z dnia 9 maja br.  Warszawski Duchowny Konsystorz Prawosławny zawiadamia, że z braku kandydatów na razie nie ma możliwości obsadzenia stanowiska proboszcza w parafii Wołowiec, wobec czego należy W. Księdzu nadal obsługiwać potrzeby religijne ludności prawosławnej zamieszkałej w Wołowcu, Czarnym i innych pobliskich miejscowości.(…)[3] W dokumentach zachowała się prośba mieszkańców Wołowca do kancelarii metropolitalnej w Warszawie z 27 lipca 1960r., pod którą podpisało się 38 osób o przyłączenie miejscowości Wołowiec do parafii w Bartnem. [4] Fot.Poniżej z lewej zdjęcie z lat 70-tych obok prowizoryczna osłona prestołu.

Fot.: Cerkiew Prawosławna p.w. Opieki Bogurodzicy w Wołowcu – 2007r.

W 2007 roku stan cerkwi był na tyle zły, że przez dach po XVIII i XIX wiecznej polichromii lała się  woda, a prestoł był zanieczyszczony odchodami zwierząt. Przed każdą liturgią prestoł trzeba było zabezpieczać folią budowlaną.

Przy bardzo skąpych środkach własnych parafii z pomocą przyszedł Urząd Marszałkowski w Krakowie a osobiście pan marszałek Leszek Zegzda, który nawet wnioskował do komisji o zmianę regulaminu przyznawania dotacji na zabytki przez UM w związku z trudną sytuacją w Wołowcu. Poniżej zdjęcie współczesne (2010).

[1]Cyt. za Ks. Roman Dubec, „Z dziejów parafii prawosławnych na Łemkowszczyźnie w okresie międzywojennym”, Gorlice 2011, s. 34

[2]Cyt. za ks. Roman Dubec, „Z dziejów parafii prawosławnych na Łemkowszczyźnie w okresie międzywojennym”, Gorlice 2011, s. 36

[3]Cyt. za Kazimierz Urban, „ Z dziejów Kościoła Prawosławnego na Łemkowszczyźnie, Cekownyj Wiestnik 11/91 Warszawa

[4] Prośba w aktach parafii